Powstanie Zamojskie 1942-1943 – badania naukowe, dokumentacja, edukacja i popularyzacja

Minister Nauki w ramach programu „Nauka dla Społeczeństwa II” dofinansował następujący projekt badawczy:

Tytuł projektu: Powstanie Zamojskie 1942-1943 – badania naukowe, dokumentacja, edukacja i popularyzacja

Nr umowy: NdS-II/SN/0387/2024/01

Kwota dofinansowania: 1 999 963,00

Data rozpoczęcia realizacji projektu: 2024-02-12
Data zakończenia realizacji projektu: 2027-02-12

Zasadniczym celem projektu „Powstanie Zamojskie 1942-1943″ jest przeprowadzenie gruntownych badań naukowych nad fenomenem Powstania Zamojskiego, a następnie popularyzacja w społeczeństwie wiedzy na jego temat, w tym przeprowadzenie działań edukacyjnych. Terminem „Powstanie Zamojskie” określa się walkę zbrojną żołnierzy Armii Krajowej i Batalionów Chłopskich przeciwko okupacyjnym siłom niemieckim na Zamojszczyźnie pomiędzy grudniem 1942 a lutym 1943 r., w wyniku których okupant niemiecki zrezygnował z planu wysiedlenia z tego obszaru ludności polskiej i zastąpienia jej osadnikami niemieckimi. Opór społeczeństwa Zamojszczyzny oraz działania polskich formacji zbrojnych, pozostających pod kierownictwem władz RP (Polskiego Państwa Podziemnego), stanowi ciągle „białą plamę” w badaniach nad historią Polski XX w. Badania nad tym zagadnieniem prowadzono w ograniczonym zakresie w okresie PRL, umiejscawiając jednak wyniki badań w fałszywym kontekście, wynikającym z ówczesnych uwarunkowań politycznych. Jednym z celów badań w ramach niniejszego projektu jest odkłamanie tego propagandowego obrazu, uzyskanie w jego miejsce źródłowej wiedzy pozwalającej na obiektywną analizę i opis działań na Zamojszczyźnie w szerokim kontekście społecznym, kulturowym, także komparatystycznym.

Cennym aspektem projektu jest identyfikacja i pozyskanie zasobu źródłowego dot. wykonywania okupacji niemieckiej na Zamojszczyźnie z archiwów niemieckich. Do dnia dzisiejszego wiedza o działaniach niemieckich w zakresie omawianego problemu jest znikoma. Dokumenty znajdujące się w niemieckich zasobach archiwalnych wymagają pełnej identyfikacji i opracowania. Dokonane wstępnie rozeznanie upoważnia do stwierdzenia, że materiał ten jest liczny, rozsiany po wielu instytucjach archiwalnych, a co najistotniejsze – kompletnie nieznany, a przez to niewykorzystywany w dotychczasowych badaniach naukowych. Realizacja projektu oznacza w wymiarze naukowym pozyskanie nowych zasobów źródłowych do badań nad okupacją niemiecką w Polsce podczas II wojny światowej. Pozyskana w ramach projektu dokumentacja źródłowa umożliwi powstanie nowych monografii naukowych, wydawnictw źródłowych, być może rewizję dotychczasowych ustaleń. Znaczenie naukowe projektu dla identyfikacji i pozyskania źródeł wytworzonych przez niemieckiego okupanta daje obiecujące perspektywy badawcze, również w zakresie wykraczającym poza temat samego projektu.
Innym istotnym komponentem części naukowej projektu jest identyfikacja i pozyskanie źródeł wytworzonych przez władze RP na uchodźstwie oraz krajowe władze cywilne i wojskowe w odniesieniu do sytuacji na Zamojszczyźnie podczas okupacji. Również ten aspekt nie został dotychczas przebadany ani opisany. Niezwykle istotnym elementem projektu jest popularyzacja wiedzy na temat Powstania Zamojskiego, w tym wyników pracy zespołu naukowego. Autorzy projektu dostrzegają ogromny potencjał symboliczny i narracyjny tematu Powstania Zamojskiego, który umożliwia opowiedzenie nie tylko Polakom, ale też odbiorcy zagranicznemu, o zmaganiach cywilizacyjnych niemiecko-polskich podczas II wojny światowej, konsekwentnej walce Polaków o wolność przeciwko totalitaryzmom. Tematyka ta umożliwia również kształtowanie postaw patriotycznych młodzieży szkolnej. Dlatego też do realizacji zadań edukacyjno-popularyzatorskich w projekcie został zaproszony wybitny reżyser, scenarzysta i producent Rafał Wieczyński, twórca m.in. filmów „Popiełuszko. Wolność jest w nas” (scenariusz, reżyseria), „Świat Józefa”  (scenariusz i reżyseria filmu dok. poświęconego życiu i tragicznej śmierci rodziny Ulmów), „Zwycięzcy nie umierają – opowieść o księdzu Jerzym” (reżyseria), „Skrawek nieba” (scenariusz, reżyseria), „Naprawdę krótki film o miłości, zabijaniu i jeszcze jednym przykazaniu” (scenariusz, reżyseria, produkcja).
Komponent edukacyjno-popularyzatorski, we współpracy z zespołem naukowym, realizować będzie podmiot działający w sferze społeczno-gospodarczej: firma produkcyjna Movie Flower Sp. z o.o., pod kierownictwem producenta filmowego Julity Świercz Wieczyńskiej i Rafała Wieczyńskiego. Państwo Wieczyńscy realizują filmy fabularne i dokumentalne. Ich pierwsza produkcja, komedia (1992) – „Naprawdę krótki film o miłości, zabijaniu i jeszcze jednym przykazaniu”, miała swoją premierę podczas Tygodnia Krytyki Festiwalu Filmowego w Wenecji i zdobyła szereg nagród na międzynarodowych festiwalach filmowych.

Do zadań zespołu edukacyjno-popularyzatorskiego należeć będą:
– przeprowadzenie kwerend w zbiorach audiowizualnych;
– przeprowadzenie wywiadów ze świadkami wydarzeń i ekspertami w zakresie II wojny światowej (historycy, prawnicy, badacze myśli politycznej narodowego socjalizmu);
– kwerenda dostępnych badań historycznych, socjologicznych i publikacji edukacyjnych na temat postawy i doświadczeń Polaków w czasie drugiej wojny światowej, przeprowadzenie rozeznania wśród studentów i pedagodów wybranych uniwersytetów w Europie i USA;
– przygotowanie scenariusza oraz realizacja edukacyjnego filmu dokumentalnego, ukazującego losy ludności Zamojszczyzny w czasie drugiej wojny światowej w konfrontacji z utrwalonym, wizerunkiem postawy i doświadczeń Polaków w omawianym okresie, w Europie i w USA. Film ten będzie najważniejszym wymiernym efektem komponentu edukacyjno-popularyzatorskiego projektu. Film będzie rozpowszechniany m.in. poprzez publiczne pokazy, w tym dedykowane młodzieży szkolnej. Zostanie przeprowadzona promocja filmu w mediach społecznościowych, a w celu dotarcia do odbiorcy zagranicznego zostanie  przygotowana również wersja filmu z tłumaczeniem na język angielski.
Efekty pracy zespołów naukowego i edukacyjno-popularyzatorskiego zostaną, we współpracy z podmiotem działającym w sferze społeczno-gospodarczej: Instytutem Andersa oraz jednostką naukową: Centrum Badań nad Historią Polskiego Państwa na Uchodźstwie KUL, wykorzystane do stworzenia scenariuszy lekcji, co pozwoli na wprowadzenie tematyki Powstania Zamojskiego do cyklu edukacyjnego. Materiały pomocnicze dla nauczycieli i uczniów zostaną opublikowane na dedykowanej podstronie internetowej Centrum Badań nad Historią Polskiego Państwa na Uchodźstwie KUL, skąd nauczyciele i uczniowie będą mogli pobrać je bezpłatnie.